TAŞELİ’NDE ARDIÇ OLMAK -III

Yılın Belli Dönemlerinde Ağaç Kesmeme

Eski ağaç kültleri içinde bir kısım insanların da yılın belli dönemlerinde ağaç kesilmez inancı da bulunmaktadır.

“Tahtacılar’da muharrem ayında ve salı günlerinde ağaç kesilmez, işe başlayacakları zaman ağaçlar için dualar okunur. Kutsallığına inanılan ağaçların motiflerini ölülerin mezar taşlarına işlerler.  Tenha ağaçlara dileklerde bulunmak için çaput bağlarlar.”[1]

Yaşadığım yörede mevcut olan ayın bazı evrelerinde ağaç kesme, bazı evrelerinde ağaç kesmeme o eski ağaç kültünden apayrı ve tecrübe kökenli  gerçekler barındıran bir anlayış tarzıdır. Odun olacak bir ağaç her zaman kesilebilir ancak kerestesinden faydalanılacak ağaçsa gökteki ayın ilk evresinde değil, orta ve son evresinde olmasına dikkate edilir.

Bunun nedeni ise ayın ilk evresinde kesilen ağaçlar çok çabuk kurtlanır, kesilen tahtalar eğilir ve istenilen kalitede ürün elde edilmediği tecrübesine dayanır.  Bunun doğruluğu Türk atalarımızın edindiği tecrübelerle bir nevi kesinleşmiş, sabitleşmiştir. 

Bilimsel anlayışını ortaya çıkarmak ise ağaç-bitki bilimi ile uğraşan akademisyenler şu tespitleri yapmıştır. "Ay’ın pozisyonuna göre ortaya çıkan gelgit olayları, toprak altı suyun durumu ve bitkilerde suyun miktarı ve taşınması üzerinde ay önemli etkiye sahiptir. İlk dördün günlerinde (yeniay) topraktaki nem miktarı en yüksek seviyesine ulaşmaktadır. Eski ay döneminde ise toprak nemi azalmakta, ağaç ve diğer bitkilerde özsu miktarı ağacın üst dokularına daha az taşınmaktadır. Ağaçlarda dolunaydan sonraki 6-8. günlerde nişasta oranının en az düzeye indiği belirlenmiştir.

   Ülkemizde yüzlerce yıldır kırsal yörelerde ve orman köylerinde yaygın bir inanış mevcuttur. Ay’ın yenisi ve eskisi olarak ifade edilen dönemlerde ağaçlardaki su içeriği değişmekte ve bu farklılık nedeniyle, elde edilen keresteden imal edilen ürünlerin biyolojik dayanıklılık ve kullanım ömrü etkilenmektedir. İnanışa göre; ağaçlar doğru zamanda kesilmediğinde kısa sürede böceklenmekte ve çürümektedir. Bu nedenle, bu inanışa sahip kişiler, özellikle önemli ahşap yapılarda kullanılacak kereste için, ağacın mutlaka Ay’ın eskisinde kesilmesi gerektiğini ifade etmektedir." [*]

Çaltı, İğde, Dığan Ağacından Çaltı Yapımı ve Nazarı Engellediğine Dair...

Ağaç kültüne bağlı olarak çaltı ağacından çaltı yapılması, bu çaltıların evlere, çocukların üzerlerine, beşiklerine yanında boncuklarla asılması, iğde ağacından dal koparıp evlere veya nazardan korunulması gereken bir objenin yüzeyine / üzerine bağlanması, dığan ağacından yapılan çaltıların asılması yine nazardan korunulucağına dair anlayışların (batıl inanışlar) görüldüğüne dair Taşeli’nin bazı yörelerinden örnekler verilebilir.

Nazar Değmesi ile İlgili Bir Anlatım

Taşeli yöremizin çoğu yerinde aynı anlatımı duymak mümkündür.

Bir köyde tarlasında çift süren bir adam gidip gelirmiş. Tarlaya yakın yoldan geçmekte olan hasit / haset bir adam, öküzlerin düzgün gelip gidişlerini ve çifti çok düzgün süren çiftçiyi görünce içindeki o kötü damar kalkmış.

“Şunlara bir nazar değdireyim de görsünler bi!” demiş. Lakin öküzlere bakıyor bir şey olmuyor, adama bakıyor bir şey olmuyormuş.

O nazarı değen adamın dikkatli bir şekilde çiftçiye ve öküzlere baktığını gören karşıdan eşeğine binip gelen başka bir adam demiş ki; "Boşuna bakıp durma; ya çiftçinin öküzü altı, ya da öğendiresi çaltı." demiş.

Haset adam sormuş; “Bunu nasıl düşündün” demiş. Karşıdan eşeğine binip gelen adam cevap vermiş. “Sabahtan beri ikinci defa geçiyorum. Ben nazar değdiremedim ki, sen değdiresin. Onun için bu adamın ya öküzü altı, ya da öğendiresi çaltı.” demiş.

Bu örnek anlatı çaltı ağacı ile ilgili inanca dikkat çekmek için verildi.

        Fotoğraf [**]

Üçgen tarzı Çaltı ve boncuklar, delikli taş.

 Anadolu’ya Taşınmış Ağaç Kültü

Semboller, motifler, şekiller kültürlere ve coğrafyaya bağlı olarak değişebilse de, çoğu kültürde ortak özellikler yüklendiğini de görürüz. İşte yüklenen bu anlamlar ve inanışlar çerçevesinde Türk kültüründe de geçmişten Şamanist inanıştan taşıyıp geldikleri simgelerden biri de bez veya çaput bağlama inanışıdır.

Şaman Türkmenlerin ve Bektaşi-Alevilerin kutsal saydıkları ardıç ağacı yine bu topluluklar tarafından dilek ağacı olarak görüldüğünden özel bir önem verildiği bilinmektedir. Onun için ardıç ağacının dallarına çaput - bez bağlanarak dilek tutulduğu bilinir.

“Bu ağacın kutsallığı Anadolu'da Sivas, Elazığ, Siirt, Tunceli Adıyaman, Erzurum vs. gibi illerde daha çok değerlendiriliyor ve büyük öneme sahiptir.”[2]

“Eskiden çok tanrılı İskoç ve Galya kültürlerinde de koruyucu ağaç olarak kabul edilen ardıç büyülerden ve vebadan arındırıcı tütsü olarak kullanılırmış, öyle ki bir ardıç kesenin mutlaka ertesi yıl öleceğine inanılırmış.

Sümerler ve Babilliler ise zavallı ardıç ağacını tanrılara sunu olarak cayır cayır yakmışlar.

Alman folklorunda ise hırsızlığa uğrayanlar ardıç ağacında yaşayan dişi bir iblisi çağırarak hırsızın eşyalarını geri vermesini sağlarlarmış. 18. yüzyılda Alman çocukları için masallar yazan Grimm Kardeşler, belki de “Ardıç Ağacı” masalını bu inanıştan esinlenerek yazmışlardır.”[3]

Yine eski Yunan medeniyeti ve mitolojisinde ardıç ağacının dallarının ve kabuğunun (küküm)[4] yakılarak elde edilen tütsülerin ruh hastalığına yakalanmış kişilerin iyileşeceğine inanılmıştır.

Avrupa’da ağaç kültü içinde ardıç ağacı yaşam verici bir güç ile ilişkilendirilmiş meyveleri şifa kaynağı olarak kullanılmış.

Kuzey Amerika yerlileri ise ardıç ağacının yapraklarını şifa kaynağı olarak görmüşlerdir.

Avrupa menşeli ardıç ağacı yaşam verici olarak değerlendirmesi sonrasında Alman kültürün içinde “Ardıç Ağacı” Jacob ve Wilhelm Grimm kardeşlerin derlediği bir masal dünyaya sunulmuş. Ancak bu masalın bilinen en kasvetli masallardan birisi olduğu kabul görmektedir.

Ardıç Ağacı Masalı

“Eşi ölüp oğluyla baş başa kalan bir adam, ikinci bir kadınla evlenmiş ve çiftin bir kızları olmuştur.

Üvey oğlundan nefret eden kadın çocuğu gizlice öldürdükten sonra etini pişirip yahni yapmışsa da durumun farkına varan kızı, ağabeyinin kemiklerini bulup bir ardıç ağacının altına gömmüş, annesinin pişirdiği yemeği de yememiştir.

Ağacın üzerinde bir kuş doğmuş ve “Annem öldürdü beni, babam yedi beni, kardeşim bir ardıç ağacının altına gömdü beni.” sözleriyle bir şarkıyı rüzgâra fısıldamıştır.

Kuşun şarkısı o kadar etkileyicidir ki kentin kuyumcusu kuşa altın bir zincir, ayakkabıcısı ise bir çift kırmızı pabuç, değirmenci ise bir değirmentaşı hediye etmiştir.

Kuş ağacına dönüp şarkısını söylemeye başladığında sesini duyan ailesi dışarı çıkmış. Babasının boynuna altın zincir, kız kardeşinin ayaklarına kırmızı ayakkabılar, üvey annenin ise kafasına bir değirmen taşı düşmüştür.

Bu olayda üvey annenin ölümünden sonra kuş yeniden insan formuna bürünmüş; çocuk, babası ve kız kardeşiyle sonsuza dek mutlu yaşamıştır.”[5]

Derleyen Araştıran Yazan

Durmuş Ali ÖZBEK

<<<ÖNCEKİ BÖLÜM                                      SONRAKİ BÖLÜM>>>

---

[1] Mehmet Emin Bars, Türk Kültüründe Ağaç Kültü ve Şor Kahramanlık Destanlarına Yansımaları, s.384

[*]Türkiye Ormancılık Dergisi, Mustafa Avcı, Ay döngüsünün dikili ağaçlarda su içeriği ve odunlarda böceklenme üzerine etkisi.

[**] http://www.akdenizhaberler.net/yasam/nazara-karsi-inanc-calti-dikeni-h3779.html

[2] Kalafat, Y, Doğu Anadolu'da Eski Uluslararası Türk Folklor Türk İnançlarının İzleri, Ankara. 1995,s.57 // http://bilig.yesevi.edu.tr/yonetim/icerik/makaleler/3536-published.pdf

[3] http://bitkigunlugum.com/bitki/ardic.html

[4] Yöremizin bir çok belde ve köylerinde ardıç ağacının kabuğuna küküm de denir.

[5] Özhan Öztürk. Dünya Mitolojisi. Nika Yayınları. Ankara, 2016. https://ozhanozturk.com/2019/01/23/ardic-agaci-masali-grimm-kardesler/